Toespraak 4 mei 2022

‘… DAT MEN ELKAAR OP AARDE TOCH NOG EENS TERUGVINDT’
Toespraak bij het monument ‘Het verstoorde leven’ te Deventer op 4 mei 2022
Vandaag, op deze woensdag, 4 mei 2022, herdenken we alle slachtoffers van de Tweede
Wereldoorlog en morgen vieren we dat we 77 jaar geleden zijn bevrijd. Daarom staan wij hier
rondom het monument Het verstoorde leven, opgericht ter nagedachtenis aan alle Joodse
medeburgers die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord, waaronder Etty Hillesum.
Als gedenkteken is dit monument ook bedoeld als waarschuwing tegen hedendaagse vormen
van discriminatie, als gedenkteken tegen ongerechtigheid.
Dit jaar, meer dan voorgaande jaren, lijkt deze waarschuwing dringender. Want, beste
mensen, waarin zijn we beland? Hoe is het mogelijk dat Europa in een situatie zit die
angstwekkend veel lijkt op de vooravond van de Tweede Wereldoorlog? Etty Hillesum, wier
geest hier rondwaart, zou misschien suggereren om eerst naar onszelf te kijken. Wat is ons
ontgaan? Hebben we misschien met z’n allen – misschien dan vooral buiten Deventer – zitten
snurken, omdat wij te veel in onze eigen bubbel en bijbehorende vrijheidsopvattingen hebben
geleefd? De Belgische historica Annelien De Dijn heeft dit jaar het essay over het thema
‘Vrijheid in verbondenheid’ geschreven. Zij wijst op een opinieonderzoek waaruit blijkt dat
veel Nederlanders onder ‘vrijheid’ verstaan de ‘vrijheid te gaan en staan waar je wilt,
keuzevrijheid en aan niemand verantwoording hoeven afleggen’. De Dijn vraagt zich af of
deze opvattingen – ‘mijn leven, mijn vrijheid’ – niet geleid hebben tot een ‘dictatuur van het
eigenbelang’ (naar NRC-journalist Tom-Jan Meeus). Ik zou willen toevoegen: ‘Is Poetin niet
precies het resultaat van een soortgelijke vrijheidsopvatting? Doet hij niet precies datgene wat
hij wil doen, zonder zich aan wie dan ook te verantwoorden?’ De Dijn benadrukt aan de hand
van denkers als Spinoza en Rousseau dat vrijheid eerder een collectief goed is dan een
individueel gegeven. Volgens haar vraagt ‘bescherming tegen tirannie’ om ‘bestuurders die
wetten en regels opstellen’ die ‘zoveel mogelijk onder controle van ons allemaal blijven
staan’. En wel zodanig dat er ‘geen machtige lobby’s zijn die hun belangen laten primeren op
het algemeen belang’ of ‘dat wetgevers beïnvloed worden door de luidste schreeuwers’.
Datgene wat moet worden voorkomen is ‘de afbraak van de democratische vrijheid’.
Toen de oorlog, nu 77 jaar geleden, voorbij was, kon de democratie worden hersteld
en ‘gewone burgers’ kregen opnieuw ‘controle over de manier waarop ze werden bestuurd’.
Zonder serieus te werken aan regels die de verbinding veiligstellen – vergelijk het met
verkeerregels voor alle deelnemers – ontstaan er ongelukken met privé-opvattingen over
vrijheid. Het werken aan voorwaarden voor werkelijke gemeenschap en verbondenheid is
blijvend noodzakelijk. Annelies de Dijn wil graag dit belang van de democratie benadrukken.
Zij zegt: ‘Dat – en niet de dictatuur van het eigenbelang – is de vrijheid die het waard is om te
verdedigen’. Haar woorden leggen ‘de dictatuur van het eigenbelang’ bloot en laten zien dat
onze gedachten over ‘democratische vrijheid’ misschien wel aan enige opfrissing toe zijn.
Het Etty Hillesum Centrum levert sinds de jaren negentig een belangrijke bijdrage aan
die noodzakelijke opfrissingen, aan het wakkerhouden van onze gezamenlijke opdracht om te
blijven werken aan een menswaardig bestaan voor ons allemaal, aan de gedachte dat vrijheid
niet zonder verbondenheid kan. Het gedachtegoed van Etty Hillesum is daarbij een
belangrijke inspiratiebron.
Wij weten met z’n allen wel bijna zeker dat Etty Hillesum zeer geschokt zou zijn door
de diepe scheidslijnen die anno 2022 tussen haar geliefde Rusland en Europa lopen. Vanuit
haar dagboek weten we hoe groot haar verlangen was om eens ‘naar Rusland’ te gaan en ‘één
van de vele kleine verbindingsschakels’ te zijn tussen Rusland en Europa. (brief, 3 juli 1942)
Zij geloofde in ‘regelrechte verbindingspaden van mens tot mens die ‘in deze wild
dooreengegooide wereld alleen nog door het innerlijk’ gingen. Ze schreef: ‘Uiterlijk wordt
men uiteen gesmeten en de paden naar elkaar toe raken zo bedolven onder puin, dat men in
vele gevallen de weg naar elkaar nooit meer zal kunnen vinden. Een ongebroken contact en
voortleven samen is alleen innerlijk mogelijk en is er niet altijd de hoop, dat men elkaar op
deze aarde toch nog eens terugvindt?’ (dagboek, 11 juli 1942)
‘…Is er niet altijd de hoop, dat men elkaar op deze aarde toch nog eens terugvindt?’ Voor
Etty Hillesum verliep de existentiële ervaring van verbondenheid door het innerlijk. Door
bewust te werken aan zichzelf waren er in haar grote gevoelens van wereldverbondenheid en
innerlijke vrijheid ontstaan. Zij zag mogelijkheden in ‘stromingen en verbondenheid over alle
grenzen heen’ waarin de ziel ‘één groot vaderland’ zou hebben en ‘geen grenzen’ zou kennen.
Aan dit ‘wederzijds begrijpen’ zou ze willen ‘meewerken’, omdat zij in haarzelf een diep
begrijpen voelde ‘van alle tijden en alle landen’. (3 maart 1942)
De door Hillesum voorgestane humanitaire solidariteit – tegen alle haat in – kunnen we
citeren, ja zelfs preken en geloven, maar daarmee zijn we er nog niet. Haar humanitaire
spiritualiteit – ontstaan in een proces van sterke vergeestelijking – behelst een oproep en heeft
uiteindelijk in onze buitenwereld handen en voeten nodig, heeft vele plekken nodig waar
voortdurend wordt gewerkt aan een ‘wederzijds begrijpen’, waar de verschillen tussen ons,
wereldburgers, niet een bedreiging zijn maar een uitdaging en uitnodiging om samen te
werken. Ook ‘regelrechte verbindingspaden van mens tot mens’ kunnen gevaar lopen en
moeten worden onderhouden. Er moeten veel meer plekken van ontmoeting zijn – zoals het
Etty Hillesum Centrum – waar kan worden gewerkt aan het noodzakelijke ‘wederzijdse
begrijpen’, aan het voortdurende onderhoud van onze democratische waarden, aan de door
Etty Hillesum gewenste ‘stroom van humanisme’. Aan de talloze oorlogsslachtoffers van het
naziregime zijn wij tot het uiterste verplicht om ‘elkaar op deze aarde’ terug te vinden, om
elkaar de vrijheid in verbondenheid te geven.
Ria van den Brandt